Monografia jest poświęcona jest inspiracjom astronomicznym w literaturze polskiej. Ich wyrazem jest popularyzacja naukowego obrazu kosmosu oraz zespalanie astronomii z ideową i estetyczną problematyką kolejnych okresów historycznych – od epok dawnych do współczesności. Inspiracje te ujawniają się też w „dyskretnej obecności” astronomii w zróżnicowanych pod względem gatunkowym tekstach artystycznych oraz w szeroko pojętym piśmiennictwie.

Różnorodność nawiązań do wiedzy o wszechświecie uwidoczniła się już w czasach staropolskich. Tradycje kosmologii biblijnej i arystotelesowskiej uzgadniano i konfrontowano wówczas z osiągnięciami nowej astronomii. Ciekawość pisarzy budziły rozmiary kosmosu oraz odległości między Ziemią a innymi ciałami niebieskimi. Astrologia, podkreślająca związki między makrokosmosem a mikrokosmosem organizmu człowieka, była dla poetów kanwą dla różnorodnych wariacji na temat „dzieci planet”, budziła zainteresowanie medycyny i skłaniała do ujęć satyrycznych. Kontrapunktem dla odrzucenia astrologii w dobie oświecenia były pochwały astronomii formułowane zgodnie z ideałem nauki właściwym dla tego okresu.

Utwory powstałe w epoce pozytywizmu dokumentują fascynacje astronomią, które przekładały się na realizowane przez literatów projekty popularyzacji jej osiągnięć, na próby uspójniania astronomii z religijnym obrazem świata, na wpisywanie astronomii w konteksty refleksji epistemologicznej i antropologicznej. Twórcy Młodej Polski w perspektywie ówczesnej wiedzy rozpatrywali możliwości istnienia wielu światów zamieszkanych przez istoty żywe, eksponowali poetyckie walory astronomii i ujmowali ją jako „sferę marzenia”.

Literatura ostatnich dziesięcioleci poświadcza, że dociekania dotyczące budowy niebios (między innymi te, które odwoływały się do wyjaśnień mechanistycznych) budziły niekiedy żywy oddźwięk polemiczny. Twórczość najnowsza dostarcza też przykładów stereotypizacji wiedzy o kosmosie – tak jak ma to miejsce w prozie fantastycznonaukowej, skoncentrowanej na krytycznym naświetleniu życia społecznego i współczesnej kultury.

Wprowadzenie

GRZEGORZ RAUBO, JAROSŁAW WŁODARCZYK
Światy (nie)równoległe: między historią literatury a historią astronomii

Astrologia – medycyna – teoria temperamentów

MACIEJ JASIŃSKI
Astrologia według satyryka i astrologia według lekarza. Komentarz Józefa Strusia do pisma Lukiana z Samosat O gwiazdoznawstwie

RADOSŁAW GRZEŚKOWIAK
Dzieci planet. Cztery temperamenty jako temat staropolskich poetów

„Literacka astronomia” wobec przemian obrazu świata

JERZY KROCZAK
Astronomiczne dystanse w literaturze staropolskiej

GRZEGORZ RAUBO
Wszechświat encyklopedystów polskiego baroku: między dawną wiedzą o kosmosie a nową astronomią

BARBARA BIENIAS
Pochwała astronomii w duchu ideałów oświeceniowych w twórczości Jana Śniadeckiego, Jacka Idziego Przybylskiego i Franciszka Ksawerego Dmochowskiego

Wszechświaty pisarzy między scjentyzmem a fantazją

DAWID MARIA OSIŃSKI
Per aspera ad astra. Pozytywistów spotkania z astronomią

TOMASZ SOBIERAJ
Wiedza astrofizyczna Bolesława Prusa (prolegomena)

MAŁGORZATA OKULICZ-KOZARYN
Astronomia jako sfera marzenia. Naukowe idee w literackich ujęciach Zygmunta Kaczkowskiego, Cezarego Jellenty i Jerzego Żuławskiego

Od sporów o budowę niebios do stereotypizacji wiedzy o kosmosie

KRZYSZTOF KOZŁOWSKI
Czesława Miłosza potyczki z mechanicyzmem

ANDRZEJ STOFF
Dyskretne związki literatury z astronomią. Literatura realistyczna a science fiction

MACIEJ WRÓBLEWSKI
Społeczno-kulturowe „czytanie” Kosmosu na przykładzie wybranych fantastycznonaukowych powieści XXI wieku

INDEKS OSOBOWY / 403

The collection of essays entitled Światy (nie)równoległe. Literatura wobec astronomii [(Un)parallel worlds. Literature and astronomy] offers a discussion of astronomical motifs in Polish literature. These motives serve to popularize scientific models of the cosmos and to harmonize astronomy with the ideas and aesthetics of successive epochs, starting from the early modern period up until the present day. Such inspirations can be traced in the ‘subtle presence’ of astronomy in a variety of literary genre and other written texts.

A multitude of references to the knowledge of the universe were already visible in old-Polish literature. At that time, traditional biblical and Aristotelian cosmology were compared and contrasted with astronomical advancements. What piqued the curiosity of writers was the size of the cosmos, as well as the distances between the Earth and other celestial bodies. Astrology, emphasizing the connections between the macrocosm and the microcosm of the human organism, would inspire poets to explore the themes of “planetary children”, trigger interest in medicine and encourage satirical approaches. The rejection of astrology in the age of reason was counterbalanced by the appreciation for astronomy, expressed in accordance with the scientific ideals of the time.

Works created in the age of positivism bear witness to the fascination with astronomy that translates into attempts undertaken by the literati to popularize astronomical advancements, reconcile astronomy with religious worldview, and inscribe astronomy into various epistemological and anthropological frameworks. Writers from the Young Poland movement considered the possibility of the existence of multiple worlds inhabited by living creatures, exposed the poetic features of astronomy and presented it as the “realm of dreams”.

The literature of recent decades shows that inquiries concerning the structure of the universe (including those employing mechanistic explanations) often provoke vivid polemical responses. The most recent texts include examples of some stereotypical representations of knowledge about cosmos, a tendency observable in sci-fi literature focused on elucidating social relations and contemporary culture.