Książka jest pierwszą, szeroko zakrojoną rekonstrukcją racjonalistycznych idei, obecnych w literaturze baroku. Poezja, proza i aforystyka tego okresu, rozpatrywane na tle rozległej panoramy ówczesnej myśli europejskiej, ukazane zostały jako dziedziny pogłębionej i wieloaspektowej refleksji o ludzkim rozumie. Rozważania podejmowane przez polskich pisarzy dotyczyły metod prawidłowego kierowania rozumem, rozumnego dążenia do szczęścia, kompetencji i ograniczeń rozumu w wyjaśnianiu tajemnic wiary, sztuki racjonalnego rządzenia państwem. Pisarze epoki poszukiwali też obrazowych ujęć rozumu, opisywanego jako "światło przyrodzone", którego najważniejsze cechy uchwycić można przez analogię do zjawiska iluminacji oraz procesu widzenia.

This book presents conceptions of reason in Polish baroque literature, reconstructed on the basis of works which confirm the many aspects of the then reflection on reason. The main problems considered in the book are as follows: 1. the relations between reason and passions, between reason and imagination, reason and will; 2. the role of practical reason in political activity; 3. reflection on the methods of proper guidance of the reason; 4. reason as a means of introspection and striving for happiness; 5. competencies and limitations of reason in the study of mysteries of faith; 6. the Arian conception of "religion concordant with reason" - its influence and controversies which it provokes; 7. similarities and differences between man (an intelligent being) and animals (creatures deprived of ability to think); 8. metaphors of reason and ways of presentation of reason in the poetic imagination of the epoch of baroque.

• WSTĘP

•  

• Rozdział I
• OKO I ROZUM. Antynomie barokowej antropologii w Nadobnej Paskwalinie Samuela Twardowskiego
  • 1. Spojrzenia, miłość i ostentacja
  • 2. Rozum i oczy -"okna duszy"
  • 3. Rozum i oczy - "bezecne zwierciadła"
  • 4."Rozum szalony"
  • 5. W zbroi rozumu
  • 6. "Nade wszytko oczema szafować umiały"

  •  

• Rozdział II
• "ROZUMNY Z JEDNEGO MIEJSCA NA WIELE STRON WŁADNIE". Praktyczny rozum w Przysłowiach mów potocznych Andrzeja Maksymiliana Fredry
  • 1. O "powołaniu "rozumnych" do rządzenia"
  • 2. Sztuka trafnego sądu
  • 3. O rozumnym milczeniu, kierowaniu ludzkimi afektami i innych regułach skutecznego działania
  • 4. Wokół myśli Machiavellego

  •  

• Rozdział III
• "UCZONE ARGUMENTY" I "ŚWIATŁO PRZYRODZONE". Stanisława Herakliusza Lubomirskiego dyskurs O naukach i prostocie w kręgu dyskusji o metodach kierowania rozumem
  • 1. Nauki i "zamieszanie umysłu"
  • 2. "Przyrodzone światło rozumu, czyli zdolność poznawania dana nam przez Boga"
  • 3. "Światło przyrodzone", prostota, "oczywiste dowody"

  •  

• Rozdział IV
• "CZĘSTO WCHODŹ W SAMEGO SIEBIE". O rozumie, introspekcji i szczęściu w Abrysie Jana Stanisława Witwickiego
  • 1. Dualistyczna koncepcja człowieka: o maszynie ciała i angelicznych przymiotach rozumu
  • 2. Rozum i imaginacja, "ludzie wielcy" i "gmin"
  • 3. Jasność, widzenie, rada
  • 4. Rozum w poszukiwaniu woli boskiej
  • 5. "Rationabile obseąuium"

  •  

• Rozdział V
• IDEAŁY I DOŚWIADCZENIE. Rozum w Ogrodzie fraszek i Moraliach Wacława Potockiego
  • 1. Wokół "religii zgodnej z rozumem": postulaty i zastrzeżenia
  • 2. O ludziach i zwierzętach
  • 3. Królestwo, kuźnia, żywioły (rozum tematem poetyckiej wyobraźni)

  •  

• ZAKOŃCZENIE
• INDEKS NAZWISK

•  

• THE INNATE LIGHT. REASON IN THE LITERATURĘ OF POLISH BAROQUE (Summary)