Przesilenie, wynikające z głębokich przemian kulturowych i zagrożeń egzystencjalnych, przynosi wraz z sobą pytanie o status nauki w ogóle, a pedagogiki w szczególności. Momenty przełomowe w rozwoju współczesnego świata nasilają zapotrzebowanie na naukowo rzetelną wiedzę o szeroko rozumianej edukacji, ale jej tworzenie, gromadzenie i systematyzacja wciąż przebiegają w sposób dość daleki od ustalonych i ujednoliconych reguł budowania nauki. Wprawdzie edukacja, w całym bogactwie jej form i procesów, coraz częściej jest przedmiotem badań, zaznacza się jednak brak teoretycznej i metodologicznej dla nich bazy, którą mogłaby być odrębna dyscyplina naukowa dysponująca nie tylko własnym przedmiotem badań, ale także własną problematyką, własnym systemem pojęć, a więc językiem, własnymi regułami budowania wiedzy o edukacji. Chociaż wielu badaczy edukacji uznaje naukową autonomię pedagogiki, to jednak silny jest również pogląd, że badania nad edukacją mogą w sposób wyczerpujący być prowadzone jedynie przez rozwinięte wcześniej i w pełni dojrzałe dyscypliny naukowe, takie jak psychologia, socjologia, historia czy filozofia. 

Każda zmiana, także ta w obszarze edukacji, niesie za sobą pewien potencjał rozwoju i postępu. Publiczny dyskurs towarzyszący wprowadzanym zmianom może służyć uwalnianiu owego potencjału, staje się bowiem przestrzenią i kontekstem dla dialogów o wprowadzanych zmianach. Takie spojrzenie na edukację skłania do postawienia szeregu pytań odnoszących się do tego, co dzieje się w praktyce edukacyjnej i polskiej myśli pedagogicznej. 

Dyskurs dotyczący badań nad edukacją oraz jej problemów był treścią Zjazdu Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego, który odbył się w Poznaniu w dniach 20–22 września 2022 r., pod hasłem „Przesilenie. Budujmy lepszy świat w sobie i pomiędzy nami” i był kontynuacją pięknych oraz długich tradycji organizowania spotkań naukowych polskiego środowiska pedagogicznego. Efektem prac w zróżnicowanych tematycznie sekcjach jest kilka publikacji wieloautorskich, w tym niniejszy tom, który odzwierciedla wielowymiarowy, teoretyczno-praktyczny charakter zjazdowych dyskusji. Uczytelniamy tu relacje występujące między teorią a praktyką, między ustalonymi, w wyniku analiz teoretycznych i badań empirycznych, prawidłowościami opisującymi rzeczywistość edukacyjną a działaniami, które je przekształcają. Relacje, o których mowa, mogą być rozpatrywane jako wpływ teorii na praktykę lub wpływ zdiagnozowanych stanów praktyki na teorię. 

W prezentowanym tomie mamy do czynienia z różnorodnymi narracjami i rozmaitymi formami interpretacji zjawisk dotyczących edukacji i kultury. Treści mają walory interdyscyplinarne, filozoficzne, artystyczne, ale też pragmatyczne. Obok pytań o to, jak i co badać, pojawiają się pytania zasadnicze: czym jest, a jaka winna być edukacja, kultura, sztuka? Dzięki temu rozważania zawarte w monografii same stają się cząstką przestrzeni oraz kontekstów szeroko rozumianej edukacji. 

Zasygnalizowane problemy i postawione pytania znalazły wyraz w tekstach składających się na publikację. Wyodrębniono w niej dwie części: pierwszą – poświęconą kontekstom teoretycznym i drugą – zawierającą doniesienia z badań. Zatem spełniony wydaje się postulat komplementarności nauki budowanej zarówno na prezentacji wyników uzasadnionych teoretycznie badań, jak i na opracowaniach przeglądowych przedstawiających indywidualne poglądy, stanowiska i podejścia zarysowujące panoramę problemów współczesnej pedagogiki i innych dyscyplin społeczno-humanistycznych. 

Czternaście artykułów tworzy dopełniający się układ treściowy, pozostający w logicznym związku ze stawianymi pytaniami badawczymi. Zastrzec tu jednak należy, iż zgromadzony materiał nie pretenduje do miana usystematyzowanej wiedzy o edukacji. Jest przede wszystkim prezentacją poglądów na ten temat przedstawicieli różnych orientacji pedagogicznych, filozoficznych, stanowi interesującą poznawczo płaszczyznę wymiany poglądów, inspirującą do własnych poszukiwań badawczych.