Sytuacje graniczne, jakimi są choroby, epidemie, lęk przed cierpieniem fizycznym i psychicznym, zagładą (jednostki, wspólnoty), od starożytności budziły grozę, pobudzały do szukania przyczyn w świecie realnym i pozazmysłowym (np. jako kara czy dopust sił nadprzyrodzonych). Efektem zmierzenia się z egzystencjalnymi koniecznościami były rozmaite próby opisu, wytłumaczenia przyczyn, przewidywanie i odkrywanie symptomów, dochodzenie do sensu owych niepożądanych a jednocześnie nieodwołalnych wydarzeń. Wywoływały ekstremalne reakcje; od całkowitej negacji aż po rezygnację i przyjęcie realiów zmuszające do konsolidacji wszelkich sił i sposobów do walki z zagrożeniami. Sytuacje graniczne w „pamięci świata” były pretekstem do rozkwitu przemyśleń natury etycznej, filozoficznej, religijnej oraz inspiracją do szukania skutecznych remediów. Zostały uwiecznione piórem kronikarzy, twórców wszystkich dziedzin sztuki, nauki i wszelakich sposobów ekspresji. Wiek XIX zyskał wiele metaforycznych przydomków: wiek pary, wiek postępu, piękny wiek to tylko niektóre wskazujące na ogromne nadzieje pokładane w rozkwicie wynalazczości i dominancie rozumności, prymacie nauki. A jednak entuzjastów „szkiełka i oka” nie ominęły wyzwania sytuacji granicznych dawnych wieków i znacznie mniej racjonalistycznych przodków. Przedmiotem publikacji są XIX wieczne teksty, druki ulotne, literatura użytkowa, będące świadectwem doświadczenia zaraz, chorób zakaźnych i epidemii oraz zmagań z nimi wraz ze środkami i sposobami prewencji zaskakująco analogiczne do czasu pandemii koronawirusa, która stała się wyzwaniem człowieka XXI wieku.

WSTĘP

Ewa Krawiecka, Epidemie jako doświadczenie graniczne w epoce postępu i pary

TEKSTY

Ignacy Zielewicz, Z dziejów epidemij w dawnej Polsce
Karol Ferdynand Dworzaczek, O epidemiach w ogólności, o morowej zarazie i o ospie w szczególności
Franciszek Giedroyć, Mór w Polsce w wiekach ubiegłych: zarys historyczny
Sem, Z ziemi zarazy
Palec Boży
J.C. Debreyne, Semjotyka czyli wiadomości praktyczne o chorobach ciężkich i śmiertelnych
Franciszek Antoni Ignacy Ludwik Brandt, Przepisy głownieysze do zapobieżenia gorączce szpitalney (typhus) łożnicą zwaney: poskromienia epidemii takiey, jeżeli się już pokazała i ochronienia od zarazy osób dozorem, leczeniem, lub posługą szpitali trudniacych się
Publicandum względem użycia środków zabezpieczających przeciw żółtej Febrze
Teodor Tripplin, Hygiena Polska czyli sztuka zachowania zdrowia, przedłużenia życia i uchronienia się od chorób, zastosowana do użytku popularnego z szczególnym poglądem na okoliczności w naszym kraju i klimacie wpłynąć mogące na tworzenie się słabości, cierpień i chorób
Instrukcja dla urzędów powiatowych i zwierzchności miejscowych na czas zbliżania się lub wybuchu cholery epidemicznej
O środkach zaradczych w epidemii cholery w r. 1852 w Królestwie Polskiem przedsiębranych z dołączeniem wiadomości lekarskich i statystycznych wydano z upoważnienia rządowego
Szczęsny Ludolub [Feliks Erazm Maciejowski], Prawidła ochrony prywatnej w czasie zbliżania i pojawienia się cholery azjatyckiej, z obecnego stanowiska umiejętności lekarskiej, i według licznych własnych postrzeżeń w epidemiach tej choroby na ziemi ojczystej
Ignacy Fonberg, Feliks Rymkiewicz, Wiadomość o cholerze i o sposobach oczyszczania powietrza w czasie panującej zarazy
Adam Rudziec Rudnicki, Nowe, doświadczeniem stwierdzone postrzeżenia co do przyczyn, znaków natury, leczenia i ukończenia epidemicznej choroby, zwanej cholerą indyjską, jako też sposobu ochronienia od takowej
Edward Krzyżanowski, Katechizm choleryczny czyli co robić podczas cholery?
Tytus Chałubiński, O cholerze ze stanowiska praktycznego
Józef Goldszmit, Córka handlarza. Obrazek z czasów ostatniej epidemii w Warszawie
Jan Chędzyński, Cholera w r. 1865 czyli Sposoby powstrzymania jej wybuchu i rozprzestrzenienia – ścisłem zapobieganiem osobistem – domowem – szpitalowem – miastowem – krajowem i międzynarodowem
Józef Tchórznicki, Przewodnik dla służby zdrowia (tak zwanych „sanitarzy”), pracującej podczas epidemii cholery
Tomasz Kuczkowski, O epidemicznym zapaleniu oczów, w szczególności o tey epidemii, która w garnizonie warszawskim panowała
Rozporządzenie władz
Wincenty Pixa, O krzyczącej niedorzeczności strasznej szkodliwości szczepienia ospy
Kazimierz Chełchowski, Sprawa szczepienia u nas
Ferdynand Jakub Obtułowicz, Kieszonkowy aseptyczny przyrząd do szczepień zbiorowych ospy, zestawiony przez Dra Ferdynanda Obtułowicza, c. k. lekarza powiat, we Lwowie
Nabożeństwo w czasie morowego powietrza szczególniej do świętego Rocha i świętej Rozalii
o. Floryan Kapucyn, Życie i cześć błogosławionej Bronisławy norbertanki w klasztorze zwierzynieckiem pod Krakowem patronki polskiej i szląskiej od cholery i morowego powietrza
Władysław Tarczyński, KARAWIKA – czyli krzyż o dwóch ramionach. Nabożeństwo w czasie cholery i innych chorób epidemicznych
Karol Ferdynand Dworzaczek, O epidemiach w ogólności, o morowej zarazie i o ospie w szczególności
Ignacy Lebel, O lekarzach, o stanie lekarskim

Summary. I wish you in brief that you be spared pestilence’s grief. Epidemics in 19th-century writings

Since antiquity, limit situations such as illnesses, epidemics, the fear of physical and psychological suffering or extermination (of an individual or a community) have been a source of dread and prompted the search for their causes in the real and extrasensory world (e.g. as a punishment by supernatural forces). Various attempts have been made to describe the effects of facing existential necessities and to explain their causes, as well as to predict and uncover symptoms, search for the sense of these undesirable and at the same time irrevocable events. They have evoked extreme reactions: from total negation to resignation and acceptance of reality forcing the consolidation of all forces and means to fight the threats. Limit situations in the "memory of the world" acted as a pretext for ethical, philosophical and religious reflections and inspired the search for effective remedies. These situations were immortalised by the pen of chroniclers, creators in all fields of art, science and all forms of expression. The 19th century has been accorded many metaphorical nicknames: the age of steam, the age of progress, the beautiful age - these are just some of them indicating the great hopes placed in the blossoming of inventiveness and the dominance of reason, the primacy of science. And yet the devotees of "glass and eye" empiricism were not spared the challenges of the limit situations of bygone times faced by their far less rationalist ancestors. The publication deals with nineteenth-century texts, ephemeral prints, and applied writing that bear witness to the experience of plagues, infectious diseases and epidemics, and the struggle against them, together with the means and ways of prevention, all of which is surprisingly analogous to the challenge of the coronavirus pandemic facing humanity in the twenty-first century.