Bio-transfiguracje zachodzące obecnie w obszarze sztuki, technonauki i życia codziennego mają charakter posthumanistyczny. Przekierowują one uwagę z podmiotowego - ludzkiego życia ku nie-ludzkim jego formom, takim jak zwierzęta, rośliny, drobnoustroje, a także ku życiu, którego istnienie i przetrwanie możliwe jest tylko dzięki wsparciu technologii. Bio-transfiguracje rozgrywają się zarówno na poziomie bezpośredniej ingerencji w materię życia, jak i na poziomie przekonań i emocji. Pociąga to za sobą potrzebę dogłębnego przemyślenia związków między tożsamością a nieantropocentrycznie ujętą cielesnością, otwierającą nas na nie-ludzkie życie, bez którego nie byłoby nas wcale.

Sztuka posthumanizmu, podejmująca zagadnienia życia ludzkiego i nie-ludzkiego na poziomie molekularnym, komórkowym czy tkankowym, nie stanowi ilustracji odkryć dokonanych w naukach przyrodniczych lub osiągnięć biotechnologii. Sama bowiem konstytuuje jeden z właściwych obszarów tych poszukiwań. Wobec powyższych zjawisk coraz pilniej potrzebujemy też nieantropocentrycznej estetyki nakierowanej na to, co najbardziej witalne i co decyduje nie tylko o tym, kim obecnie jesteśmy, ale i o tym, kim możemy stać się w przyszłości.

The book focuses on the contemporary bio-transfigurations understood as changes happening both on the level of direct intervention into materiality of life practiced by scientists, engineers and artists, and on the level of convictions and desires shaping individual and social practices. Bio-transfigurations significantly challenge anthropocentrism and, therefore, contribute to the development of postanthropocentric attitudes. Art works discussed in the book deal with life in its various forms and levels such as tissue, cellular, molecular and they actually catalyze bio-transfigurations. The book argues for extending the field of aesthetics and calls for nonanthropocentric aesthetics - zoe-aesthetics - ac-commodating nonhuman agents.

Wprowadzenie

Część I
Posthumanizm(y)

1. Genealogie, strategie, projekty
Ludzkie, nie-ludzkie
Kres człowieka?
Kto się boi postczłowieka?
Transhumanizm - człowiek to za mało
Przyszłość ludzkiego zwierzyńca
Emergentna forma życia
Bios/zoe

2. Kłopoty z antropocentryzmem
Szowinizm gatunkowy i jego wrogowie
Gatunkowa solidarność w epoce antropocenu
W wielogatunkowym towarzystwie

3. Rekonfiguracje natury
Naturakultura
Koniec natury
Natura materią kultury

4. Ciała posthumanizmu
Cyborgi i inne hybrydy
Symbionty
Liminalne życia - liminalne ciała
Sekwencjonowane, modyfikowane, syntetyzowane

5. Ja, czyli posthumanistyczni inni
W obawie przed samym sobą
Podmiot, czyli wspólnota
Dlaczego "nigdy nie byliśmy ludźmi"?

Część II
Sztuki wizualne wobec nie-ludzkiego życia

6. Ciało w ciało z nie-ludzkim
Stawanie się (ze) zwierzętami
Stawanie się człowiekiem
Intymność bez (gatunkowych) granic
(Po)żywienie: dziki apetyt na innych
Ludzie (i) rośliny

7. Bio art – sztuka w czasach (bio)technologii
Sztuka in vivo i in vitro
Od martwej natury do genetycznego graffiti
Molekularne spojrzenie sztuki
Sztuka transgeniczna
Kultury tkankowe - sztuka in vitro
Biohobbyści, biohakerzy, biopiraci

Część III
Estetyka w czasach posthumanizmu

8. Estetyka poza (ludzką) estetyką
Aludzkie i transludzkie
Zwierzęcy wymiar estetyki
Architektura zwierząt i sztuka zwierząt

9. Somaestetyka nie (tylko) ludzka
Zwrot somatyczny
Somaestetyka i (post)humanizm
Soma(este)tyczne scenariusze przyszłości

10. Zoe-estetyka – projekt
Kontekst i kontinuum
Estetyka życia nieskończonego
Zakończenie

Bibliografia

Nota edytorska

Indeks nazwisk

Spis ilustracji

Bio-transfigurations. Art and Aesthetics of Posthumanism. Summary

Bio-transfiguracje i nieantropocentryczna estetyka
Monika Bakke

Bez nie-ludzi nie ma człowieka

Teraz, kiedy już na dobre weszliśmy w dwudziesty pierwszy wiek - zapowiadany jako wiek biotechnologii - widzimy, że choć w ostatnich dekadach nie wydarzył się żaden spektakularny przełom, nie sposób jednak zignorować istotnych zmian w myśleniu o tym, kim jesteśmy wobec nie-ludzkich form życia i technologii. Zasadniczy wpływ na tę sytuację mają nie tyle nauki o człowieku, ile raczej nauki przyrodnicze oraz informatyczne, a także szybko rozwijające się biotechnologie bezpośrednio wkraczające w materię życia. Zjawiska te nie pozostają bez wpływu na sztukę.

Tematem tej ksiązki uczyniłam najbardziej aktualne bio-transfiguracje, czyli przeobrażenia, jakie obecnie obserwujemy w odniesieniu do ludzkiego i nie-ludzkiego życia w relacji z technologiami, dokonujące się w naszym sposobie myślenia oraz w ludzkich i nie-ludzkich ciałach. Zmiany te ujawniają nie tylko to, kim jesteśmy, ale też nasze pragnienia i aspiracje, czyli to, kim chcielibyśmy się stać. Jak zauważa Rose: "Tym, co nowe, jest prawdopodobnie centralna pozycja nadana somie, ciału, organom, tkankom, komórkom, genetycznym sekwencjom, a także molekularna rzeczywistość naszych indywidualnych i kolektywnych sposobów rozumienia i kierowania nami samymi jako ludźmi"1. Pociąga to za sobą potrzebę dogłębnego przemyślenia związków między cielesnością a tożsamością, co z kolei otwiera nasze ucieleśnione życia na jego nie-ludzkie formy, bez których nie byłoby nas wcale. Bio-transfiguracje analizowane w tej książce dotyczą zarówno poziomu bezpośredniej ingerencji w materię życia, praktykowanej przez biologów, biotechnologów ale też artystów, jak i konceptualizacji naszej sytuacji w świecie organicznych i nieorganicznych nie-ludzi.

Książka ma na celu pokazanie, że bio-transfiguracje zachodzące obecnie w obszarze sztuki, technonauki i życia codziennego mają charakter posthumanistyczny. Przekierowują one bowiem naszą uwagę z podmiotowego życia ludzkiego ku nie-ludzkim formom życia, takim jak zwierzęta, rośliny, drobnoustroje, życie w ogóle, a także ku nowym formom życia, których istnienie i przetrwanie możliwe jest tylko dzięki wsparciu technologicznemu. W odniesieniu do tych ostatnich Susan Squier przekonuje, że "domagają się naszej uwagi, ponieważ są silnymi i groźnymi reprezentantami transformacji, której wszyscy podlegamy w miarę jak stajemy się udziałowcami nowej biomedycznej osobowości łączącej istnienie i nieistnienie, organiczną i nieorganiczną materię, życie i śmierć". Trzeba jednak podkreślić, że sztuka, o jakiej mowa w książce - czyli podejmująca zagadnienia życia w różnych jego formach, a nie tylko życia ludzkiego - nie stanowi ilustracji odkryć dokonanych w naukach przyrodniczych lub osiągnięć biotechnologii, ale sama konstytuuje jeden z właściwych obszarów, w którym zmiany te się dokonują. Niemniej jednak warto zauważyć, że jak na razie posthumanistyczne postawy prawie nigdy nie są w sztuce programowe, choć coraz wyraźniej się w niej uobecniają. Celem książki jest więc wskazanie na takie wątki w działaniach artystycznych, które decentrują ludzki podmiot poprzez realizowanie niebezpiecznej dla jego autonomii bliskości ze zwierzętami lub roślinami. Zawarte w niej analizy wybranych praktyk i obiektów artystycznych, zmierzają do ujawnienia bio-transfiguracji dokonujących się w obszarze sztuk wizualnych, które uczestniczą w tworzeniu i pogłębianiu postaw posthumanistycznych.

Wobec powyższych zjawisk coraz pilniej potrzebujemy nieantropocentrycznej estetyki. Obiecujące w tym względzie wątki odnajduję w tekstach Wolfganga Welscha i Richarda Shustermana, jednak koncepcje tych estetyków wymagają znacznego poszerzenia i otwarcia na nie-ludzkie formy życia. Ksiązka ukazuje takie kierunki rozwoju estetycznej refleksji, które stwarzają możliwości sprostania wyzwaniom obecnych bio-transfiguracji. Proponuję więc zoe-estetykę, będącą postawą krytyczną nakierowaną na to, co najbardziej witalne i co decyduje nie tylko o tym, kim obecnie jesteśmy, ale i o tym, kim możemy się stać. Z jednej strony jest ona bowiem próbą włączenia nieantropocentrycznego myślenia do estetyki, z drugiej zaś ma zastosowanie praktyczne, gdyż pragnie objąć bio-transfiguracje wspierane przez biologię molekularną oraz biotechnologie, których wpływu na nasze życie nie da się zignorować. Mając charakter społeczny, ekonomiczny i polityczny, stanowią one o przyszłości życia w ogóle.

Posthumanizm jest więc teorią budowaną od dołu, a zatem możemy o nim mówić dlatego, że obserwujemy rozmaite zjawiska i sami uczestniczymy w wielu działaniach, które wręcz domagają się ujęcia innego niż humanistyczne lub antyhumanistyczne (włączając też postmodernistyczne). W tym względzie praktyka znacznie wyprzedza teorię, gdyż to właśnie wiele procesów obserwowanych w dziedzinie sztuki, nauk przyrodniczych, humanistyki - a także polityki - świadczy o zachodzących właśnie bio-transfiguracjach.

O byciu z innymi (recenzja książki Moniki Bakke Bio-transfiguracje. Sztuka i estetyka posthumanizmu)
Izabela Kowalczyk

Książka Moniki Bakke pt. Bio-transfiguracje. Sztuka i estetyka posthumanizmu (2010) jest bardzo ważną pozycją na gruncie polskiej humanistyki, jest to w zasadzie pierwsza polska publikacja dotycząca relacji między ludzkimi i nie-ludzkimi bytami, a także kultury podejmującej ten problem. Pojawiają się więc tu również kwestie sztuki podejmującej temat związków ludzi i zwierząt oraz ludzi i roślin, bio artu, a także nowej posthumanistycznej estetyki. Posthumanizm, będący wciąż jeszcze nowym nurtem rozważań w obszarze humanistyki wskazuje na dość oczywisty fakt, że nie jesteśmy jedynymi, a przy tym najważniejszymi mieszkańcami Ziemi. Jesteśmy raczej zapatrzonymi w siebie egoistami, którzy zapominają o tym, jak bardzo nasze życie uzależnione jest od całego świata przyrody.

Więcej w OBIEGu

Najnowsza książka Moniki Bakke to wyprawa w nieznane dla wszystkich tych, którym perspektywa antropocentryczna wydaje się jedyną możliwą. To pierwsza na polskim gruncie tak rzetelna, a jednocześnie przystępna propozycja wyruszenia w podróż po posthumanizmie. Po jej przeczytaniu ma się jednak wrażenie, że jesteśmy w tej podróży od zawsze, a jedynie brakowało nam odwagi, by sobie to uświadomić. [...] wprowadza nas w coś więcej niż tylko fascynujące kwestie filozoficzne. Pokazuje, jak artyści równolegle i wespół z teoretykami przedstawiają nam nasze relacje z nie-ludźmi, naszą z nimi wspólnotę. [...] poznańska badaczka ma dar podejmowania tematów najistotniejszych nie tylko dla naszego współczesnego myślenia, ale również dla najnowszej działalności artystycznej. Jest to, jak pisałam na początku, pionierska praca, pracowicie i przystępnie wprowadzająca nas w problematykę posthumanistyczną. Jej lektura jest przygodą niezwykłą, prowokującą i – co też cenne – bardzo przyjemną.

z recenzji Agaty Rosochackiej („Czas Kultury”)

Więcej w „Czas Kultury”