Przedstawione w monografii dociekania obejmują swym zasięgiem całość religijnego i kulturowego dziedzictwa stworzonego przez prawosławne wspólnoty monastyczne od tysiąca lat istniejące na Świętej Górze Athos w Grecji. Badania ukazują zakres i sposób wykorzystania zmysłu widzenia jako kreatora i zarazem receptora materialnej oraz duchowej rzeczywistości, która przejawia się w tamtejszej liturgii, architekturze, sztuce i piśmiennictwie, a także w mistyce, modlitwie i sposobie życia codziennego mnichów. Skalę zaangażowania wzroku w tworzenie i interpretację athoskiej rzeczywistości wyznaczają dwa egzystencjalne czynniki – z jednej strony użytkowość tworów natury oraz dzieł ludzkich rąk, z drugiej zaś odziaływanie rzeczy na ludzką świadomość w fizycznym i przedmioty wykorzystywane na Świętej Górze w czynnościach sakralnych i świeckich zyskują własną sprawczość, która przejawia się w ich funkcjach praktycznych i symbolicznych. Ze względu na to, że funkcje te są realizowane w relacjach z ich wykonawcami, rzeczy stają się w ten sposób rekwizytami za pomocą których ludzie wyrażają i interpretują swoją wiarę i wiedzę, doznawane emocje, a także własny stosunek do świata i bliźnich. Wykorzystywanie wzroku w tym procesie odbywa się w kilku zakresach widzenia: (1) mistycznego wglądu, (2) postrzegania światła, (3) zauważana kształtów, (4) widzenia kolorów, (5) rozpoznawania ruchu.

Wykaz skrótów biblijnych i innych

Wprowadzenie. Po zmysłowej stronie nieba

Rozdział pierwszy. Oczyma duszy
Widzenie niewidzialnego
Blask przemienienia Pańskiego
Spojrzeć w jasność
Piękno zbawi świat
Pejzaż duchowy

Rozdział drugi. Światło na Świętej Górze

Ogień w naszych oczach
Góra obleczona w słońce
Serce płomienia
Objaśnianie świecy
Rzeczy promieniste

Rozdział trzeci. Kształty sacrum

Święta geometria
Punkt bez początku
Linie wzroku
Figury kształtów
Bryły światła

Rozdział czwarty. Kolory prawosławia

Paleta Stwórcy
Promienne złoto
Światło bieli
Czerń otchłani
W odcieniu krwi i purpury
Zielononiebieski błękit

Rozdział piąty. Ruch w wieczności

Poruszony obraz
Zobaczyć czas
Wędrujące ciała
Ruchome sacrum
Po tamtej stronie tęczy

Podsumowanie. Świadectwo wzroku

Słownik osób, nazw i pojęć

Bibliografia

Spis ilustracji i ich źródeł

Summary. Athos. The sense of sight on the Holy Mount

Аннотация. Афон. Зрение Святой горы

Indeks osób

The inquiries presented in this monograph cover the entirety of the religious and cultural heritage created by the Orthodox monastic communities that have existed for a thousand years on the Holy Mount Athos in Greece. The research shows the scope and the way of using the sense of sight as a creator and at the same time a receptor of material and spiritual reality, which is manifested in the local liturgy, architecture, art and literature, as well as in mysticism, prayer and the way of everyday life of monks.

The scale of the involvement of the sight in the creation and interpretation of Athos reality is determined by two existential factors – on the one hand, the usability of natural creations and works of human hands, and on the other hand, the influence of things on human consciousness in the physical and metaphysical dimension of being. As a result of the visual integration of these two processes, the objects used on the Holy Mount in sacred and secular activities gain their own agency, which manifests itself in their practical and symbolic functions. Due to the fact that these functions are performed in relations with their contractors, things, thus, become props with the help of which people express and interpret their faith and knowledge, experienced emotions, as well as their own attitude towards the world and fellow human beings. Using the sight in this process takes places in several ranges of vision: (1) mystical insight, (2) perception of light, (3) perception of shapes, (4) vision of colors, (5) motion detection.