Ks. Stanisław Konarski (1700–1773), pijar, należał do najwybitniejszych postaci polskiego życia intelektualnego XVIII w. Jego ostatnia książka O religii poczciwych ludzi (1769) przez ponad 200 lat była czytana z dużym zainteresowaniem – najpierw przez współczesnych jej czytelników, następnie przez historyków idei i badaczy polskiego oświecenia. W obu przypadkach nie przestawała intrygować atmosferą skandalu, który pod koniec życia uczonego pijara zatoczył szerokie kręgi – od warszawskiej nuncjatury aż po Dykasterię Świętego Oficjum w Rzymie. Podstawowe fakty związane z procesem, który przeprowadzono w kurii rzymskiej, były znane polskiej historiografii, lecz jedynie powierzchownie. Nieznane dotąd materiały z archiwum Dykasterii Doktryny Wiary (dawnego Świętego Oficjum) pozwalają na dokładne odtworzenie burzliwej historii książki, która mogła znaleźć się w Indeksie ksiąg zakazanych, choć została napisana w obronie chrześcijaństwa przed osiemnastowiecznym deizmem. Książka jest rezultatem grantu NCN 2019/35/B/HS3/02063.

Wykaz najważniejszych skrótów

CZĘŚĆ PIERWSZA

Geneza i recepcja książki
O religii poczciwych ludzi

Wstęp

1. Stanisław Konarski – szkic biograficzny

2. O religii poczciwych ludzi – historia książki i jej interpretacji
a) Pozytywnie o Konarskim i jego O religii poczciwych ludzi
b) Negatywnie o Konarskim i O religii poczciwych ludzi
c) O religii poczciwych ludzi w ogniu lwowskiej dysputy
d) Ponownie w obronie dzieła Konarskiego
e) Od faktografii do interpretacji historii idei, XX-XXI w.
f) Streszczenia i interpretacje O religii poczciwych ludzi

3. Poczciwość według „filozofów” i Konarskiego
a) Koncepcja poczciwości w XVII-XVIII w. – stopniowa sekularyzacja, do Encyklopedii włącznie
b) De viro honesto et bono cive ab ineunte aetate formando, 1754
c) O religii poczciwych ludzi – w obronie chrześcijańskiego fundamentu cnoty

4. Konarski przeciw deizmowi
a) Antychrześcijańska ofensywa „filozofów”
b) Wzorce osiemnastowiecznych apologii chrześcijaństwa
c) Polski deizm na progu panowania Stanisława Augusta
d) Antydeistyczna polemika w środowisku warszawskich pijarów
e) Deizm w O religii poczciwych ludzi

5. Kłopoty z jurysdykcją kościelną
a) Staropolski antyklerykalizm i spory o compositio inter status
b) Sprawy kościelne w początkach panowania Stanisława Augusta
c) Jurysdykcja na marginesie O religii poczciwych ludzi

6. O religii poczciwych ludzi w Świętym Oficjum w towarzystwie Voltaire’a i Marmontela
a) Dysydenci, tolerancja i Konarski
b) Voltaire i tolerancja w Polsce
c) Belizariusz Marmontela z perspektywy polskiej
d) „Polski” pozew przeciwko Voltaire’owi i Marmontelowi
e) Tolerancja w Religii poczciwych ludzi

7. Denuncjacja książki O religii poczciwych ludzi, jej pierwsi oskarżyciele i obrońcy
a) Polemiki z Konarskim już na początku lat sześćdziesiątych; zaangażowanie w projekt reform Czartoryskich i w „sprawę dysydencką”
b) Zamoyski przekonuje Konarskiego do publikacji O religii poczciwych ludzi
c) Reakcje krytyczne i środowiska, z których pochodziły
d) Treść krytycznych recenzji polskich teologów
e) Obrońcy Konarskiego – pijarzy, biskupi, z Młodziejowskim na czele

8. Rzymski proces Stanisława Konarskiego, 1769-1770
a) Wyznaczenie głównych recenzentów i tłumaczenie książki
b) Dodatkowi recenzenci rzymscy
c) Sprzeczne werdykty i ostateczne zdanie papieża
d) Reakcja Konarskiego i przygotowanie poprawionej wersji książki, zgodnie z zaleceniami

Zakończenie

CZĘŚĆ DRUGA

Edycja akt procesu i komentarz

1. Wstęp do edycji
a) Ogólne rozmieszczenie tekstów na stronie i trzy rodzaje przypisów
b) Transkrypcja staropolskiego druku O religii poczciwych ludzi i związane z nią komentarze merytoryczne
c) Transkrypcja archiwaliów włoskich i łacińskich

2. Indeks opublikowanych archiwaliów

3. Indeks sygnatur opublikowanych archiwaliów (bez wariantów)

4. Dzieła starożytne i średniowieczne cytowane przez Stanisława Konarskiego w O religii poczciwych ludzi (bez wskazywania na konkretne edycje)

5. Dzieła nowożytne cytowane przez Stanisława Konarskiego w O religii poczciwych ludzi oraz przez polskich teologów – krytyków Konarskiego

6. Cytaty biblijne wykorzystane przez Stanisława Konarskiego w O religii poczciwych ludzi (lewa kolumna) oraz wzmiankowane w dokumentacji procesu (prawa kolumna)

7. Słowniczek słów staropolskich i wybranych łacińskich słów występujących w tekście O religii poczciwych ludzi w jego wydaniu warszawskim z 1769 r.

TRANSKRYPCJA, KOMENTARZ I TŁUMACZENIE AKT PROCESU STANISŁAWA KONARSKIEGO PRZED ŚWIĘTYM OFICJUM

Bibliografia

Indeks osób

Ilustracje

Summary. Stanisław Konarski before the Holy Office (1769-1771)

Fr. Stanisław Konarski (1700–1773), Piarist, was one of the most outstanding figures in Polish intellectual life in the 18th century. His last book O religii poczciwych ludzi [On the Religion of Honest Men] (1769) was read with great interest for over two hundred years – first by its contemporary readers, then by historians of ideas and researchers of the Polish Enlightenment. In both cases, the book did not cease to attract attention due to the atmosphere of the scandal, which at the end of the Konarski’s life had reached wide circles – from the Warsaw nunciature to the Dicastery of the Holy Office in Rome. The basic facts related to the trial, which took place in the Roman curia, were known to Polish historiography, but thus far only superficially. Hitherto unknown documents from the archives of the Dicastery for the Doctrine of the Faith (former Holy Office) allow for the accurate reconstruction of the turbulent history of a book which in fact risked being including in the Index of Forbidden Books, even though it was written in defence of Christianity against 18th-century deism.