Pradzieje (zwane też prahistorią) Europy są okresem trwającym najdłużej w historii tego kontynentu. Najogólniej definiuje się je jako okres od momentu pojawienia się najstarszych form praludzkich do momentu pojawienia się pisma. Za dolną granicę pradziejów można umownie przyjąć 1,2 min lat temu, kiedy do Europy Południowej przywędrował Homo erectus. Daty kończącej pradzieje również nie można wskazać precyzyjnie. Najstarsze zabytki pisane w południowej Europie datowane są już na około 3000 rok p.n.e., podczas gdy pismo w Europie Centralnej i Północnej pojawiło się dopiero w IX i X wieku n.e. Tak szeroko rozumiane pradzieje nie są domeną historii, ale odrębnej dyscypliny zwanej archeologią.

Archeologia jest dziedziną wiedzy łączącą cechy nauk humanistycznych i nauk ścisłych. Jest nauką humanistyczną z tego względu, że jej przedmiotem badań jest przeszłość człowieka i społeczeństw ludzkich. Jednocześnie, w pewnym sensie, jest nauką ścisłą, ponieważ opiera się na metodach badawczych zapożyczonych z geologii, fizyki, chemii i biologii. Ze starszej literatury naukowej znane są trzy pojęcia określające naukę zajmującą się pradziejami, obok archeologii są to także prehistoria i prahistoria. Zawiłości terminologiczne wynikają z faktu, iż bardzo długo uważano archeologię za naukę pomocniczą historii, koncentrującą się tylko na pozyskiwaniu i opracowywaniu źródeł materialnych. W początkach XX wieku w Europie powołano do życia prehistorię, zamienioną następnie na prahistorię, jako odrębną dyscyplinę wiedzy, równorzędną historii, ale zajmującą się wyłącznie okresem pradziejowym. W tym samym czasie w krajach anglosaskich używano terminu „archeologia" na określenie nauki równorzędnej historii, zajmującej się okresem pradziejowym. Obecnie zanika w nauce stosowanie pojęć „prehistoria" i „prahistoria" na rzecz jednego określenia – „archeologia”.

W archeologii uwzględniając różne kryteria, można wyróżnić wiele kierunków. Ze względu na stosowane metody badań mówimy o archeologii podwodnej, archeologii lotniczej, archeologii eksperymentalnej, etnoarcheologii etc. Biorąc pod uwagę kryterium czasowe, wyróżniamy archeologię pradziejową, średniowieczną i nowożytną (zwaną niekiedy archeologią historyczną). Ze względu na terytorium, jakim zajmuje się archeolog, wyodrębniamy archeologię klasyczną (śródziemnomorską), archeologię zachodnio-, północno-, środkowo- i wschodnioeuropejską, archeologię poszczególnych narodów, regionów, miast etc. Uwzględniając kryterium przedmiotu badań, mówimy o archeologii osadnictwa, cmentarzysk (zwanej też archeologią śmierci), miast, archeologii prawnej, rzemiosła, metalurgii, przemysłu, handlu, pól bitewnych (zwanej archeologią wojenną) etc. Z przytoczonych podziałów wynika jednoznacznie, iż zainteresowania archeologów wielokrotnie zazębiają się z zainteresowaniami przedstawicieli innych dyscyplin, przede wszystkim historii i antropologii kulturowej. Nas w dalszej części podręcznika interesować będzie wyłącznie archeologia pradziejowa.

Od początku XX wieku archeologia stanowi odrębny kierunek uniwersytecki. Na kierunkach pokrewnych, przede wszystkim na historii, ale także na etnologii i antropologii kulturowej oraz na ochronie dóbr kultury, wykładany jest przedmiot o nazwie „pradzieje Europy" lub „kultury pradziejowe". Przedmiot ten jest obowiązkowy, ale nauczany w niewielkiej liczbie godzin (zwykle 30 godz. wykładu lub 30 godz. ćwiczeń w jednym tylko semestrze, na pierwszym roku studiów). Nauczanie pradziejów Europy ma swoją specyfikę. Jest to raczej popularyzacja rezultatów badań archeologicznych niż wyczerpujący wykład.

Podręcznik, w zamierzeniu autorki, stanowi przedstawienie rozwoju społeczeństw Europy pradziejowej uwzględniające wymogi stawiane przede wszystkim przez studia historyczne. Na kierunku „historia" pięcioletni program studiów podzielony jest na część ogólną, trwającą przez pierwsze trzy lata i kończącą się licencjatem, polegającą na zapoznaniu studenta z historią powszechną: polityczną, gospodarczą i społeczną w układzie chronologicznym. Dwa kolejne lata studiów, kończące się magisterium, poświęcone są wybranej przez studenta specjalizacji. Zajęcia „pradzieje Europy" rozpoczynają przekaz dziejów w układzie chronologicznym. Z tego powodu sądzę, że zamierzeniem prowadzącego powinno być zapoznanie studentów z pradziejami postrzeganymi na sposób „historyczny" – jako układu następujących po sobie procesów i wydarzeń powiązanych z sobą i warunkujących się wzajemnie. Jest to postrzeganie pradziejów jako fragmentu historii powszechnej. To założenie właśnie leży u podstaw niniejszego skryptu.

Wstęp

1. Procedury badawcze archeologii
1.1. Współczesne nurty teoretyczne
1.2. Podstawowe definicje źródła archeologicznego
1.3. Metodyka badań wykopaliskowych
Literatura uzupełniająca

2. Antropogeneza i początki kultury
2.1. Najstarsze formy praludzkie
2.2. Koncepcje ewolucji człowieka
Literatura uzupełniająca

3. Starsza i środkowa epoka kamienia (paleolit i mezolit)
3.1. Zmiany klimatu i krajobrazu
3.2. Kultury archeologiczne
3.3. Strategie gospodarcze
3.4. Struktura społeczna
3.5. Sztuka i religia
Literatura uzupełniająca

4. Młodsza epoka kamienia (neolit i eneolit)
4.1. Kultury archeologiczne neolitu
4.2. Wprowadzenie rolnictwa do Europy
4.3. Strategie gospodarcze
4.4. Zmiany struktur osadniczych i społecznych
4.5. Pojawienie się języka indoeuropejskiego w Europie
4.6. Religia i sztuka
Literatura uzupełniająca

5. Epoka brązu
5.1. Kultury archeologiczne
5.2. Strategie gospodarcze
5.3. Zmiany struktur osadniczych i społecznych
5.4. Koncepcja europejskiego systemu gospodarczego
5.5. Religia i sztuka
Literatura uzupełniająca

6. Epoka żelaza
6.1. Kultury archeologiczne
6.2. Strategie gospodarcze
6.3. Zmiany struktur osadniczych i społecznych
6.4. Kwestie etniczne w epoce brązu i epoce żelaza
6.5. Religia i sztuka
Literatura uzupełniająca

7. Zarys historii archeologii
7.1. Początki archeologii
7.2. Archeologia na etapie przednaukowym
7.3. Początki unaukowienia archeologii
Literatura uzupełniająca

8. Społeczne funkcjonowanie archeologii
8.1. Polska archeologia przełomu XIX i XX wieku
8.2. Powstanie archeologii niemieckiej a wiek nacjonalizmów
8.3. Archeologia anglosaska przełomu XIX i XX wieku – w dążeniu do imperialnej syntezy
Zakończenie
Aneks
Literatura
Wykaz rycin i tabel chronologicznych