Proces filomatów i filaretów zajmuje zazwyczaj niewiele miejsca w historycznych syntezach. Dlaczego więc ciągle pozostaje żywym składnikiem narodowej mitologii i literackiej legendy? Zapewne za sprawą Adama Mickiewicza i jego Dziadów części trzeciej. "To nie przypadek - pisze Zofia Trojanowiczowa - lecz genialne wyczucie dalszego biegu dziejów narodu sprawiło, że lokalnemu epizodowi wileńskiemu [...] nadał Mickiewicz sens ogółnonarodowy i historiozoficzny'. W tej książce znajdzie czytelnik kronikę wileńskiego procesu, obejmującą okres od początków maja 1823 roku do końca listopada 1824 roku. Nowo odnalezione materiały źródłowe (przede wszystkim w archiwach wileńskich i petersburskich) pozwoliły na szczegółowe odtworzenie przebiegu śledztwa Nowosilcowa przeciw uczestnikom konspiracji młodzieżowych w Wilnie i Wileńskim Okręgu Naukowym. Śledztwo, które uderzyło w ideę obrony narodowości, zdławiło życie kulturalne i intelektualne Wilna i ziem dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz wykluczyło z życia politycznego księcia Czartoryskiego.

Praca otrzymała w roku 1999 pierwszą nagrodę w Konkursie im. Klemensa Szaniawskiego na najlepszą pracę doktorską, organizowanym przez Fundację Batorego oraz Towarzystwo Popierania i Krzewienia Nauk.

This book consists of three parts: Introduction, chronicle of events in Vilnius during the trial of the Filomats and Filarets and an Annexe. The Introduction contains a description and intetpretation of Novosiltsov's interrogation (Novosiltsov's Drama) and a discussion of the state of research on this subject and of search in archives and also methods of reconstruction (Sources and the method of reconstruction). The main part of the book is a chronicle of the trials of the Filomats and Filarets. Using source materiale the author reconstructed here and put in chronological order the events connected with the interrogation against participants of students' and high school pupils' conspiracy in Vilnius and in the Scientific District of Vilnius. The reconstruction covers events between the 3-15th of May 1823 and the end of November 1824.