Monografia stanowi próbę weryfikacji założeń filozoficznych, na których August Cieszkowski oparł swoją holistyczną interpretację historii. Koncepcja czołowego przedstawiciela XIX w., myśli polskiej okresu międzypowstaniowego, przedstawiona po raz pierwszy w Prolegomenach do historiozofii, zakłada, że adekwatne uchwycenie istoty procesu historycznego wymaga radykalnie pojętego ujęcia całościowego. Autor nawiązuje do Heglowskiego paradygmatu filozofii dziejów, z którego pochodzi idea holistycznej „dialektyki historii” Augusta Cieszkowskiego.

The aim of the study is, primarily, a critical confrontation of the original design of Cieszkowski's historiosophical concept with its final realization. Secondly, an attempt is made to account for fundamental aspects of the multi-level structural relationship existing between Cieszkowski's concept and its key theoretical point of reference, i.e. Hegelian philosophy. The achievement of the research goal thus established required, on the one hand, a relatively independent approach to Cieszkowski's two main works: Prolegomena zur Historiosophie (Prolegomena to Historiosophy) and Ojcze Nasz (Our Father) in order to analyze their, to a certain extent, different genesis and influences; and - on the other hand - called for a consistent interpretative key which would, in a broader perspective, make it possible to reach an agreement between two partially competitive visions of philosophy of history underlying the two works. The proposed discussion identifies the key in Cieszkowski's pursuit of a unique "holistic" interpretation of history which is so distinct for his historiosophical system. The tendency can be identified both at the foundation of the idea of "philosophy of action" proposed in Cieszkowski's youthful Prolegomena, and at the basis of his "religious philosophy" expounded in Ojcze nasz. An all-encompassing critical analysis of this problem, incorporating Cieszkowski in the broader context of struggle of modern thought with the fundamental problem of relationship between philosophy and history - and thus defining a framework for the theoretical validity of the historiosophical vision of the Polish thinker, is the main theme pursued in the study.

Wstęp

I. Heglowska radykalizacja liniowej koncepcji dziejów i jej filozoficzne ograniczenia

1. Spekulatywne ujęcie procesu historycznego

1.1. Historia - jako kształtowanie się pojęcia ducha
1.2. Ukryty cel dziejów
1.3. Prawo ducha świata

2. Dzieje powszechne - jako ciąg historii narodowych

2.1. Duch narodu
2.2. Państwo a kultura
2.3. Naród historyczny

3. Absolutyzacja ducha obiektywnego

3.1. Problem całości dziejów
3.2. Historia polityczna a historia w ogóle
3.3. Państwo - jako fundament obiektywności historycznej

4. Historia a logika

4.1. Problem aprioryzmu w Heglowskiej refleksji historiozoficznej
4.2. Filozofia historii a historia filozofii
4.3. Historyczny postęp w nieskończoność

5. Wewnętrzna sprzeczność Heglowskiego antyutopizmu

5.1. Spekulatywna logika dziejów a obiektywizm historyczny
5.2. Trychotomiczna zasada dialektyki a zasada postępu
5.3. Problem przyszłości historycznej

II. Próba holistycznej wykładni procesu historycznego w historiozofii Augusta Cieszkowskiego

1. Holizm historiozoficzny Cieszkowskiego - jako krytyczna kontynuacja spekulatywnej filozofii dziejów Hegla

1.1. Pozytywne rozwinięcie idei logiki historii w Prolegomenach do historiozofii Cieszkowskiego
1.2. Holistyczne ujęcie procesu historycznego przeciw tradycyjnej linearnej koncepcji dziejów
1.3. Trychotomiczna zasada postępu
1.4. Zagadnienie immanentnej dziejowości ducha
1.5. Przejście abstrakcyjnej logiki historii w spekulatywną teleologię poznania historycznego

2. Teleologia poznania historycznego a palingeneza

2.1. Spirytualistyczne podstawy holizmu historiozoficznego
2.2. Historia - jako kształtowanie się prawdy ducha
2.3. Dialektyczna koncepcja ducha w Bogu i palingenezie Cieszkowskiego
2.4. Próba rehabilitacji religijnego wyobrażenia ducha absolutnego
2.5. Krytyka filozoficznej absolutyzacji momentu negatywności ducha

3. Teoretyczne granice aktywizmu Cieszkowskiego

3.1. Próba pogodzenia dyskursu religijnego z filozoficznym
3.2. Objawienie chrześcijańskie a dialektyka dziejów
3.3. Koncepcja palingenezy podmiotowej
3.4. Substancjalizacja woli absolutnej w filozofii religijnej Cieszkowskiego
3.5. Granice spirytualistycznej filozofii czynu

III. Połączenie paradygmatu historiozofii i filozofii objawienia w projekcie Ojcze nasz Cieszkowskiego

1. Koncepcja praktycznej realizacji idei "historiozofii" w filozofii dojrzałego Cieszkowskiego

1.1. Filozoficzna egzegeza Modlitwy Pańskiej - jako klucz do współczesności
1.2. Testament chrystianizmu
1.3. Rozwinięcie holistycznej wizji dziejów w optyce filozofii objawienia

2. Sylogistyczna struktura dziejów

2.1. Zagadnienie źródłowego uwarunkowania faktu historycznego
2.2. Realny i idealny wymiar historii
2.3. Całokształt dynamiki procesu historycznego

3. Millenarystyczna reinterpretacja wyjściowych założeń holizmu historiozoficznego

3.1. Przesłanki wielkiego sylogizmu dziejów
3.2. Rewolucyjny potencjał chrześcijańskiej koncepcji ducha
3.3. Historyczny paradygmat "Adama", "Chrystusa" i "Parakleta"

4. Elementy rozkładu tradycyjnego ujęcia eschatologii w "parakletyzmie" Cieszkowskiego

4.1. Przeszłość, teraźniejszość i przyszłość
4.2. Doczesność a wieczność
4.3. Świat i zaświat - jako wzajemne korelaty
4.4. Epoka Parakleta
4.5. Finalny cel procesu historycznego
4.6. Rozwiązanie ekskluzywnej zasady chrystianizmu

IV. Współczesna rewizja linearnego ujęcia dziejów. Perspektywy powrotu do holistycznej wykładni historii

1. Granice Heglowskiej koncepcji czasu i historii
2. Aporie posthistoryzmu
3. Aktualność Cieszkowskiego

Zakończenie

Bibliografia

Indeks

Philosophical background of historiosophical holism in August Cieszkowski's thought (Summary)